Uşak Halısının Renkleri ve dolayısıyla Uşak Halı İpi Boyacılığı; Uşak halılarının renk, desen ve boya özelliği olarak gösterdiği yöresel farklılıkların kaynağı olması açısından önemlidir.
Uşak’ın son halı tüccarlarından Sadık Uşaklıgil‘ in Uşak Halı İpi Boyacılığı hakkında verdiği bilgileri paylaşmak bu alanın ilgililerine önemli ipuçları verecektir.
Uşak Halı İpi Boyacılığı hakkında verilen bilgiler Anadolu Halıları içinde lider konumda bulunan Uşak Halılarının tercih edilme nedenlerini göstermesi açısından önemlidir. Günden güne renk ve desen özelliğini kaybettiği görülen halılarımızın değerini yitirmemesi, özelliklerini kaybetmeden gelişme göstermesi bütün temennimizdir.
Kök Boya Neden Tercih Edilmelidir?
Bir halının antika olabilmesi için o halıda kök boya kullanılmış olması şarttır. Kök boyalarda ilkel boyama usulleri nedeniyle aynı renkte ton farklılıkları (abraş) görülür. Halılar eskidikçe boyama işleminin gerektiği gibi yapılıp yapılmadığına bağlı olarak, belli oranda renk kaybederler; fakat kötü bir görünüş almazlar, aksine olgunlaşırlar ve daha da güzel bir görünüm alırlar. Bazı halıların yaşını kullanılan boyaların cinsinden öğrenmek de mümkündür. Halıcılıkta kimyasal boyalar 1900’lü yılların başlarında kullanılmaya başlanmıştır. Bu tip boyalar görünüşleri itibariyle kök boyalara benzemezler. Kök boyalar genelde canlı ve yaşayan renkler verirken, kimyasal boyalar daha homojen ve mattır.
Günümüzde, sentetik boyar maddelerin, çevreye zarar verdiği ve insanlarda sebebi bilinmeyen alerjik astım ve bazı kanser türlerinin oluşumuna yol açtığı saptanmıştır.
Uşak halılarının o yüzyıllara direnen güzelim renkleri nasıl boyanıyordu?
Uşak Halı İpi Boyacılığının kökeni Uşak Vakıf kayıtlarında görebileceğimiz üzere 15. yüzyıla kadar uzanır. Uşak Halısına olan talebin 17. yüzyılda patlamasıyla birlikte gelişir.
Merhaba. Uşak halılarının o yüzyıllara direnen güzelim renkleri nasıl boyanıyordu? Bugün bunu anlatacağım; çünkü kök boyacılık eski kültürümüzün çok ilginç bir parçasıdır. Uşak’ın aydın insanlarının bu konuda da genel bir bilgi sahibi olmaları gerekir. Elbette burada anlatacaklarımla her okuyanı usta bir boyacı yapamam ama en gerekli bilgileri vereceğimden evde denemelere başlayabilirsiniz. Yapa yapa usta olacaksınız.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Boyar bitkiler ve böcekler bakımından dünyanın en zengin bölgelerinden biri olan Ülkemizde, yüzyıllarca doğal boyalar üretilmiş
olmasına karşın boya reçeteleri, bir kitap bütünlüğünde kayıt altına alınamamış ve bir çoğu günümüze ulaşamamıştır.
Uşak halılarında Kullanılan Renkler Nelerdir?
Uşak Halı İpi Boyacılığı Uşak Halısına özgün renkler katabilecek saklı renk reçeteleriyle çalışırlardı.
Klasik halılarımızdaki renkler kırmızı, koyu lacivert ,açık lacivert, sarı, yeşil, siyah ve yünün kendi rengi natürel beyazdır. Bu renkleri veren bitkiler Uşak çevresinde bulunurdu. Hala da bulunuyor. Bir tek mavi rengi veren İndigo, Uzak Doğu’dan İpek Yolu üzerinden ithal edilirdi.Mavi ile sarıyı karıştırdığınızda (önce sarıya boyayıp sonra maviye daldırdığınızda) yeşil rengi elde edersiniz.
Herkesin bildiği meşe palamudunun tırtırlı kabuğu da kahverengi tonları için gerekirdi. Bunların dışında renk veren pek çok bitki var; ama burada sayacaklarım yeter de artar bile.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Doğal boyamacılık da kullanılmış olan hayvansal ve bitkisel boyar maddeler 19. yüzyılın sonlarında sentetik boyar maddelerin sentezleri ile birlikte giderek azalmış ve hatta ortadan kalkma noktasına gelmiştir. Günümüzde ise sentetik boyar maddelerin birçoğunun zehirli, kanserojen ve atıklarının çevre kirliliğine neden oldukları anlaşılmış olması doğal boyamacılığı yeniden gündeme taşımıştır.
Ülkemizde bitkisel boya kaynağı olarak kullanılabilecek 400 kadar bitki türü mevcuttur. En yaygın bilinen boya bitkilerinin başında çivit otu (Isatis tinctoria), kökboya (Rubia tinctoria), papatya (Anthemis tinctoria), muhabbet çiçeği (Reseda luteola) gibi bitkiler gelmektedir.
Anadolu Kök Boya Sektörünün Boya Sabitleme Yöntemleri Nelerdir?
Bitki boyacılığında renkleri sabitleme maddesi olarak kullanılan ve genellikle değişik renkler elde etmeye yarayan yardımcı maddelere mordan denir. Liflerin emme kabiliyetini arttıran mordanlar, boyanın lifler üzerinde tutunmasını sağlayan, şap, soda, sodyum sülfat, sodyum karbonat, bakır sülfat, alüminyum sülfat, çeşitli metal oksitleri gibi maddelerdir. Bu maddeler aynı zamanda boyanın renk tonlarına da etki eder. Her boya bitkisi mordanlama gerektirmez. Mordan gerektiren boyalara, mordanlı boyalar denir. Mordanlar boyanacak malzemeyi boya alacak duruma getirerek önemli rol oynarlar. Hatta Anadolu’da hayvan idrarından elde edilen bileşenlerde mordanlama maddesi olarak kullanılmış ve hiç solmayan renkler elde edilmiştir.
Bitkilerle yapılacak her türlü boyamada mordanlama şarttır. Boyayı yüne sabitlemek için üç tane de çok basit yardımcı madde kullanılır;
Şap
Krem Tartar
Şaç Kıbrıs
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Şap:Bitkisel boyacılıkta özellikle köylerde mordan olarak en çok şap kullanılır. Kolayca bulunabilmesi kullanım oranını arttırmıştır. İçinde yabancı madde bulunmaz sodaya benzer, renksiz kristaller halindedir. Mordanlamada yün miktarının % 15-25’i oranında kullanılır. Su ve sabunlu su içinde fazla kalmış yünlerde sertleşme ve lifler üzerinde yapışkan tabaka meydana gelmesine sebep olur.
Şaç Kıbrıs: Boya yapan köylüler tarafından taş boya, karaboya olarak bilinen saçı kıbrısın kimyasal adı demir iki sülfattır. Bütün boyar maddelerden en koyu renklerin ve siyahların elde edilmesinde kullanılır. Sağladığı ışık haslığı çok yüksektir. Kullanılması gereken miktar yünün ağırlığının %3’ü kadardır. Hemen bütün maddelerden siyaha yakın renkler elde etmeye yarar. Çok fazla miktarda kullanıldığında yünün çürümesine sebep olur.
Krem Tartar:Krem tartara halk arasında “Şaraptaşı” da denir. Genellikle boya banyosundaki boyanın lif üzerine çekilmesini sağlar. Renklere parlaklık ve netlik verir.Kimya diliyle tartarik asidin potasyum tuzu olarak açıklayabileceğimiz krem tartar, fırın ürünlerinin mayalanması için kullanılan bir malzemedir.
Birkaç türlü mordanlama metodu var ama ben önceden mordanlama metodunu tavsiye ederim. En iyi en pratik mordanlama ŞAP ile yapılır (diğer mordanlar demir sülfat ve bakır sülfatdır. Bunlarla yapılan mordanlamada sarı tonlar zeytuni yeşile, kırmızı tonlar kızıl kahveye bej tonlar ise kahverengiye doğru döner).
En iyi renkleri elde etmek için şap ile birlikte krem tartar da kullanılır.%10 oranında şap yeterlidir. Yün, şap ve krem tartar 2 saat kadar kaynatıldıktan sonra ipler kazanın içinde soğumaya bırakılır. Ertesi sabah kazandan çıkarılıp durulanıp sıkıldıktan sonra boyamaya geçilir. Daha bir sürü mordanlama çeşidi var (kromla, saçkıvrızla, göztaşı ile vs.)ve renge koyu tonlar vermek ve siyah boyamak için
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Bakır sülfat denilen zehirli bir tuzun boyacılıkta ki adı göz taşıdır. Kimyasal adı bakır 2 sülfat olan göztaşı, tarımda bitkilerin ilaçlanmasında kullanıldığından her yerde kolayca bulunur. Bir çok boyar madde ile kahverengi yeşil, bazıları ile de ilginç olmayan koyu renkler verir. İkinci mordan olarak yeşil renklerin elde edilmesinde kullanılır. Kullanılması gereken miktar yünün ağırlığının % 3’ü kadardır. Bakır tuzları ışığa karşı haslık sağlar
Krom yada dikromat: Kimyasal adı potasyum ve sodyum bikromat olan kromatlar yazmacılar tarafından ve yünlü kumaşların mordanlanmasında kullanılır. Kromla, sarı boyarmaddeler hardal renkleri, bazen de koyu pastel yeşiller elde edilir. İkinci mordan olarak kullanıldığında da, krom ilk rengin daha koyu tonlarının çıkmasını sağlar. Kullanılması gereken miktar yünün ağırlığının %3’ü kadardır. Ayrıca kromla birlikte mordanlama metodu uygulanmaz. Çünkü çözeltide serbest olarak krom bulunduğu zaman, bazı boyar maddelerin çökmesine sebep olur. Potasyum bikromat ışıktan etkilenen bir madde olduğu için koyu renkli şişelerde saklanmalıdır. Ayrıca mordanlanan lif hemen boyamaya alınmalıdır. Krom tuzları yıkamaya karşı haslık sağlar.
Uşak halılarında Kullanılan Kırmızı Nasıl Elde Edilir?
Türkler’ in dünyaca tanınmış en meşhur boyası, kökten elde edilen kırmızı boyadır. Türk kırmızısı adıyla meşhur olan ve bazı kaynaklarda Doğu ‘dan öğütülmemiş olarak İtalya’ya getirilen kök boya bitkisine Lizari veya Alizari adının verildiği herkesçe bilinir. Ancak bu kelimenin Ali Zari’d en geldiği ve bu kişinin bir İranlı olduğu sanılarak Avrupa’ya gelen kök boyaların menşeinin İran olduğu söyleniyorsa da, tarihi araştırmalar bu bitkinin çok eskiden beri Türkler tarafından bilindiği ve Orta Asya boyacılığında da kullanıldığını göstermektedir.
Temiz suya , rengin koyuluğuna göre % 30 civarında öğütülmüş kırmızı kök boya kökü katılır ( kök parçalarının mala yapışmaması için bunlar birkaç telis torbanın içine konup kazana sarkıtılabilir. Evde tencerede ise naylon çorabın içine koyabilirsiniz bitki parçalarını). Sıcaklık 40 dereceye ulaşınca %6 Krem tartar ve % 10 şap ile önceden mordanladığımız yünler banyoya konur. Sıcaklığı 70 derecede yarım saat tutuktan sonra yünler çıkarılıp soğuk su ile durulanır.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Türk Kırmızısı, Avrupa kök boyamacılığındaki tuğla kırmızısından (dark scarlet ya da brick reds) farklı olarak koyu parlak kırmızıya (carmine) yakın bir renk vermekte ve yünden daha çok, pamuk boyamada kullanılmaktadır.
Uşak halılarında Kullanılan Sarı Nasıl Elde Edilir?
Türk Halıları ’nda önemli oranda sarı renk bileşenlerinin cehri ile boyandığı tespit edilmiştir. Boyama işleminde bitkinin kurutularak öğütülmüş meyveleri ile mordanlı boyama yöntemi gerçekleştirilir.
Sütleğen ise; farklı büyüklüklerde olan, yumrulu beyaz sütlü, otsu ve zehirli bir bitkidir. Boyama için bitkinin toprak üstünde kalan bütün kısımları kullanılır. Bitkide bulunan sütün mordan etkisi yaparak boyamanın haslığını yükseltmesinden dolayı taze olarak boyamada kullanılır. Bitkinin içerdiği boyar maddenin ışık haslığının düşük olduğundan saray tekstillerinde kullanılmamıştır. Bu bitki ile boyanmış olan tarihi tekstillerin renklerini koruyamadığından günümüze ulaşamamıştır.
%10 Şap, % 4 Krem tartar ve %20 sütleğen otu (veya % 10 cehri) temiz yünlerle beraber iki saat kaynatılır. İki saatin sonunda %1,3 kök boya otu katılarak 30 dakika daha kazanda kalır. Sonra soğuk su ile durulanır.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Uşak halılarında Kullanılan Mavi ve Lacivert Nasıl Elde Edilir?
Mavi renkteki tüm boyamalar ya indigo, ya da indigonun türevi olan indigo sulfon asidi ile yapılırlar. İndigo; Anavatanı Hindistan olan İndigo ağacı olarak bilinen ağacın yapraklarının fermantasyonu sonucunda elde edilir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu’da da mavi renk eldesi için “İndigo” boyar maddesi ve çivit otu (İsatis tinctoria) bitkileri kullanılmıştır. Osmanlı döneminde indigo Hindistan’tan getirilerek Avrupa’ya satılan ciddi bir gelir kapısıdır.
İndigo, sud kostik içinde çözülür. Ayrı bir kovanın içinde 48 derece suya %0,006 (100 kg ipe 600 gram) indigo atılarak çok hafifçe karıştırılarak eritilir. Kazandaki sıcaklık kesinlikle 60 dereceyi geçmemelidir. Bu suya, havalandırmadan, çok yavaşça biraz indigo, ardından da biraz hidrosülfit katılır. Ağzı kapatılır. 20-30 dakika sonra suyun rengi hafif yeşilimsi kıvamda kaymak bağlamış olmalıdır.
Tekrar biraz hidrosülfit konulur.10 dakika sonra ayrı kovada hazırladığımız çözülmüş indigo yavaşça kazana akıtılır (havalandırmadan) yavaş yavaş karıştırılır.(Kazan sıcaklığı 35 dereceden aşağı 60 dereceden yukarı olmamalıdır). Sonra ipler hep birlikte yavaşça sudan çıkarılıp havalandırılır (ipler sudan boyanmamış gibi çıkacağından, havalanması beklenmelidir). Eğer istenen tonda mavi elde edilmemişse ipler tekrar kazana sokulur, tekrar çıkarılıp havalandırılır. İstenen tonu elde edinceye kadar bu böylece tekrar edilir. Bazen indigo sürtünmeyle ele çıkar. Bu durumda Binde 5 lik asetik asit eriyiğinde 10 dakika bekletmek (durulamak) gerekir.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Sodyum hidroksit (kostik soda veya sud kostik) kuvvetli bir baz olan bileşik, NaOH olarak formüle edilir. Suda eridiğinde çok kısa sürede sıcaklığı 50 santigrat dereceye çıkarak yaklaşık on beş dakika bu sıcaklıkta kalır.
Sodyum Hidrosülfit inorganik bir tuzdur. Sodyum Hidrosülfit çok güçlü indirgeyici bir kimyasaldır. Sodyum hidrosülfit bu alanda indigo boyaların ve kükürt içeren boyaların indirgenmesinde kullanılmaktadır.
Uşak halılarında Kullanılan Yeşil Nasıl Elde Edilir?
Yeşil renk ise doğal boyalarla doğrudan üretilememekte ancak mavi ile sarı renk veren doğal kaynakların ardışık kullanılmasıyla sağlanmaktadır. Mavi ve ardından yeşiller, indigo (Indigofera tinctoria ve Polygonium tinctoria) ve çivit otundan (Istatis tinctoria) elde edilen mavi ile sarıların ardışık boyamalarıyla elde edilmişlerdir.
Yünler önce sarı boyanır sonra istenen tona göre yukarıda anlattığımız indigo banyosuna bir veya birkaç defa bandırılır.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Uşak halılarında Kullanılan Kahverengi Nasıl Elde Edilir?
Ceviz; Meyvesinin en dışındaki yeşil kabukları ve yaprakları boyama için kullanılır. Türkiye, Amerika, Avrupa ve Asya’da birçok ülkelerde kahverengi boyamalarda kullanılmış önemli bir boya bitkisi olarak bilinir.
% 10 şap, %4 krem tartar ve % 20 ceviz kabuğu (kurutulmuş yeşil kabuk) iki saat kaynatılır. Bu orta koyulukta kahverengi verir. Ceviz kabuğunu azaltıp çoğaltarak rengi açıp koyulaştırabilirsiniz.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Uşak halılarında Kullanılan Siyah Nasıl Elde Edilir?
Siyah rengin elde edilmesinde tanin içeren bitkiler meşe palamudu (Quercus aegilops) ve mazı gobalağı (Quercus macrolepis) ile önce boyanır sonra demir şapı ile mordanlanarak siyah renk elde edilir.
Biraz şap ve biraz krem tartar, biraz da kök boya Saç Kıbrıs ile kaynatılarak elde edilir. İstenilen siyah tonuna göre bu miktarları ayarlayınız.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Uşak halılarında Kullanılan Renklerin Nüans Farkları Nasıl Oluşur?
Uşak Halıları, pek az renk kullanılmış olmakla beraber Uşak Halı İpi Boyacılığının ustalığıyla aynı rengin çeşitli nüanslarıyla büyük bir zenginlik etkisi uyandırır.
Palamut tozu, kök boya otu, ceviz kabuğu, Saç Kıbrıs ve krom nüans verme işlerinde kullanılabilir. Bu konuda tek ölçü zevk ve tecrübedir. Palamut tozu, kök boya otu ve ceviz yünü kabartmakta, Saç Kıbrıs ve krom ise yünü zayıflatmaktadır.
Sadık Uşaklıgil’ in 21 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımı
Müellifi Ömer AŞCI
© Copyright www.usaktayiz.com tüm hakları saklıdır. Kod, haber, resim, röportaj gibi her türlü içeriğinin tüm telif hakları www.usaktayiz.com.tr‘a aittir. www.usaktayiz.com sitesinde yer alan bütün yazılar, materyaller, resimler, ses dosyaları, animasyonlar, videolar, dizayn, tasarım ve düzenlemelerimizin telif hakları 5846 numaralı yasa telif hakları korunmaktadır. Bunlar www.usaktayiz.com ‘un yazılı izni olmaksızın ticari olarak herhangi bir şekilde kopyalanamaz, dağıtılamaz, değiştirilemez, yayınlanamaz. İzinsiz ve kaynak belirtilmeksizin kopyalama ve kullanımı yapılamaz .www.usaktayiz.com ‘daki harici linkler ayrı bir sayfada açılır. Yayınlanan yazı ve yorumlardan yazarları sorumludur. www.usaktayiz.com ‘da hiçbir bildirim yapmadan, herhangi bir zaman değişikliğe gidebilir. Bu sitedeki bilgilerden kaynaklı hataların hiçbirinden sorumlu değildir.
