Uşak Halıcılığı Ne Zaman Başladı?

Uşak Halıları‘nın Osmanlı İmparatorluğu’nun 10. Padişahı Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566)Döneminde ünlenmeye başladığı görülür. Bu döneme ait Uşak Halı’ları Avrupalı Ressamlar Hans Holbein(1497 – 1543) ve Lorenzo Lotto (1480 – 1556) tablolarında görülebilir.

Uşak Halıcılığı‘nı başlatan unsurun Türkmen dokuma kültürü olduğunu söylemek doğru olsada Uşak Halısı’nı tanınır,beğenilir hale getiren ve Avrupa’da meşhur olmasını sağlayan faktörün ne olduğu hala soru işaretidir.

Kanuni Sultan Süleyman Dönemi Öncesi Selçuklu ve Geriyan Dönemi Uşak’ta Halıcılığın Durumu Neydi?

Dünya Tarihinde yer yazgısı olarak bir çok dokuma ürünü kullanılsa da düğümlü dokuma tekniğiyle dokunmuş “Halı” Türkler tarafından Ortaasya’da üretildi.

Türkler’in Anadolu’ya taşıdığı halıcılığın önce “Baciyan-ı Rum ” denilen kadın örgütlenmesi tarafından devam ettirildiği bilinmektedir.

Endülüslü seyyâh İbn Said el-Mağribî 13. yüzyılda Anadolu’ya yaptığı seyahatinde aldığı notlarda ;

” Bu bölgenin batısında Türkmen Dağları ve Türkmen ülkesi bulunur. Türkmenler Türk soyun’ndan büyük bir kavim olup Selçuklular devrinde Rûm ülkesini feth etmişlerdir. Bunlar sık sık kıyılara kadar giderek akınlarda bulunurlar, tutsak aldıkları çocukları İslâm tüccarlarına satarlar. Türkmen halılarını (el busut-Turkmâniyye)dokuyan bu türkmenlerdir.

İbn Said, Kitâb bast u’larz fi’ttül ve’l arz isimli eseri

Uşak Kazasında Selçuklu ve Germiyanoğulları döneminde Halı dokunduğuna dair hiçbir arşiv kaydına rastlanılamamıştır.

Osmanlı Dönemi Uşak’ta Halıcılığın Durumu Neydi?

Osmanlı Sarayında Fatih Sultan Mehmet (1444-1481) Döneminde “Cemâat –i kalîçe bâfân–ı hâssa/Saray Halıcı Cemaati” kurulmuştur. O Osmanlı devletini imparatorluk hayali çerçevesinde kurgulamakta ve alanında uzman ustaları toplanmaktaydı.

II. Mehmed döneminden itibaren varlığını sürdüren hassa halı sanatkârlarının atölyelerinin nerede olduğu bilinmemekle beraber bu dönemde Uşak’ta dokunmuş bazı örnekler üslup özellikleri olarak söz konusu padişahın saltanat yıllarına ait motifler barındırmaktadır .

Filiz Çağman,“Behind the Ottoman Canon: The Works of the Imperial Palace”,a.g.m., s.53.

Osmanlı Saray halıları ile ilgili yayınlar incelendiğinde, Osmanlı Hanedanlığı’nın sarayları ve saray çevresinin ihtiyacı olan halıları genel olarak kendine bağlı atölyelerde ürettirerek, halı üretim merkezlerine sipariş vererek veya satın alma yoluyla olmak üzere üç yolla karşılanmaya çalıştığı görülmektedir.

Bu dönemde Osmanlı Sarayı tarafından Uşak Kazası’na halı siparişi verildiği ve Uşak Halı’sına ün kazandıran bir düzeye ulaşmasını sağlayan sürecin tetikleyicisi olduğunu tahmin etmekteyiz.

Osmanlı-Safevi Mücadelesi sürerken,Safevi Hükümdarı Şah İsmail ,1501 yılı ortalarında Tebriz kentinde yaşayan Kıpçak Türkü olan sünni halka katliam yaparak sindirmeyi amaçlamıştı. Bu tarihten sonra Sünni Kıpçaklar Anadolu’ya göç etmeye başladı.Safevi Devleti Tebriz’i başkent yaparak bu bölgede büyük halı dokuma merkezleri kurup en büyük ve en yetenekli halı dokuma ustalarını bu şehre getirdi. Bu dönemden itibaren İran halısı bir ticari mal olarak Azerbaycan ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya ihraç edilmeye başlanmıştı.

Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Seferi( 23 Ağustos 1514) sonrasında Tebriz’den İstanbul’a getirilen ve sarayda “Cemaat-ı Kal’i Çebafan-ı Acem/Acem Halıcı Cemaati” adıyla teşkilatlandırılmış Türk halı ustaları tarafından Osmanlı Saray Halıları olarak bilinen halılar üretilmiştir.

Ayrıca Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Zaferinden sonra Osmanlı topraklarına önemli bir Sünni Kıpçak kitlesinin göç ettiği görülür. Acem diyarından Anadolu’ya göç eden Kıpçak Türkü bu halı ustalarının Uşak’a iskan edildiği ile ilgili bir kayıt bulunmamakla birlikte Uşak Halıcılığı’nın bu tarihe rast gelmesi takdire şayan bir noktadır.